صنعت آهن و فولاد یکی از مهم‌ترین صنایع تولیدی جهان است که در کشور ما نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در کشور ما تولیدات آهن و فولاد پس از نفت به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کالاهای صادراتی به حساب می‌آید. با این حال، این کالای صادراتی همانند نفت وضعیت مناسبی در بازارهای صادراتی ندارد. علت را می‌توان در تحریم‌های ظالمانه اقتصادی اعمال شده توسط کشور آمریکا در دوره ترامپ دانست. با آنکه در این دوره شدیدترین تحریم‌های اقتصادی در جهان در کشور ما تحمیل گردید، اما نتوانست این صنایع و تولیدات کشور ما را به‌زانو در بیاورد.
از دوران خروج آمریکا از برجام اعمال تحریم‌های نفتی و صنایع معادن و پتروشیمی، همچنان شاهد صادرات کشورهای مختلف و تأمین قطعات مورد نیاز صنایع هستیم. البته باید گفت که صنایع کشور ما در حال حاضر در آن جایگاهی که لیاقت آن را دارد، قرار ندارد. امروزه ما مجبور هستیم تا در بازار روبه‌رشد صنعت آهن و فولاد، پایین‌تر از ظرفیت اسمی واحد تولید نموده و سود کافی را از عرضه در بازارهای جهانی نبریم. در ادامه این مقاله جامع می‌خواهیم شما را با تأثیراتی که تحریم‌ها بر بازرگانی صنعت آهن گذاشته و راه‌های مؤثر دورزدن این تحریم‌ها که در کشور ما و سایر کشورها مورد استفاده قرار گرفته‌اند، بیان کنیم.
آشنایی با صنعت آهن و فولاد ایران
صنعت آهن ایران به‌عنوان یکی از صنایع بزرگ کشور شناخته می‌شود که امروزه توانسته در مدت زمان کمتر از ۶۰ سال در جایگاه مناسبی بین رقبا قرار بگیرد. تلاش اولیه برای راه اندازی صنایع ذوب‌آهن و فولاد در کشور به دوران قبل از جنگ جهانی دوم بازمی‌گردد. در آن زمان قرار بود تا متخصصین و مهندسین آلمان نازی در کشور ما خط تولید آهن و فولاد راه اندازی کنند.
شرایط در آن دوران بر وفق مراد پیش نرفت و شروع جنگ جهانی اول و سقوط آلمان نازی پس از آن جنگ، باعث شد تا اندازه صنعت آهن و فولاد در کشور ما به تعویق بیفتد. حدود ۳۰ سال دیگر گذشت که یک واحد ذوب‌آهن و تولید فولاد از طریق ذوب قراضه‌های آهنی در اطراف شهر اهواز ایجاد شد. چندین واحد نورد مقاطع ساختمانی آهنی در این منطقه شروع به فعالیت کرده بودند. در آن زمان تلاش‌های دولتی برای تأسیس کارخانه ذوب‌آهن ایران طبق قراردادی که در سال ۱۳۴۴ توسط حکومت وقت ایران با شوروی سابق منعقد گردید، به نتیجه رسید. دو سال بعد یعنی در سال ۱۳۴۶ شرکت ملی ذوب‌آهن اصفهان در دشت طبس اصفهان عملیات اجرایی تولید آهن از طریق احیای سنگ‌آهن توسط زغال‌سنگ کک آغاز شد.
نخستین فرایند تولید فولاد در کشور به سال ۱۳۵۰ بازمی‌گردد. در آن زمان شرکت ملی صنایع فولاد ایران جهت تولید فولاد از طریق احیای سنگ‌آهن به کمک گاز طبیعی، آغاز به کارکرد. در آن زمان برنامه تولید فولاد در دو واحد مجزای مستقر در بندرعباس و خوزستان پایه‌گذاری شد. کمی بعدتر واحد خوزستان در سال ۱۳۵۶ به بهره‌برداری رسید، اما به دلیل وقوع انقلاب اسلامی عملیات تکمیل پروژه واحد تولید فولاد بندرعباس متوقف گردید. پروژه مربوطه در سال ۱۳۷۰ پس از انتقال واحد تولیدی از بندرعباس به اصفهان شرکت فولاد مبارکه اصفهان آغاز گردید.
در مدت ۳۰ سال پس از سال‌های دهه ۷۰، واحدهای تولیدی بیشتری در کشور راه اندازی شده و ظرفیت تولید فولاد در کشور ما روند افزایشی را به دنبال داشته است.
تأثیر تحریم‌ها بر مبادلات بین‌المللی صنعت آهن ایران
صنعت آهن و فولاد ایران در طول این سال‌ها توانسته پله‌های رشد و ترقی را پشت سر گذاشته و در سال ۲۰۱۹ از نظر تولید و فروش به جایگاه دهم جهان برسد. با این حال تحریم‌ها باعث شدند تا سرعت رشد این صنعت کند شود اما نتوانستند به طور کامل جلوی آن را بگیرند. تحریم بر صنایع معدنی ایران در اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۸ باعث شد تا از میزان فروش اندکی کاسته شده و برخی از مشتریان اروپایی از بازار ایران بروند. با این حال به هر اندازه که تحریم وجود داشته باشد، راه‌هایی هم برای دورزدن آنها پیدا می‌شود.
در زمان کشور ما تنها کشور این بود که تحت تحریم صنعت آهن و فولاد قرار گرفت. در طول تاریخ چندین کشور دیگر نیز تحت چنین تحریم‌های قرار گرفته بودند. به طور مثال در دوران جنگ جهانی دوم کشورهای متفقین و هم‌پیمانانشان تحریم‌هایی را بر کشورهای متحدین یعنی آلمان، ایتالیا و ژاپن اعمال کردند. بعدها چنین تحریم‌هایی بر کره شمالی هم اعمال شد. در دوران معاصر کشور روسیه نیز چنین تحریم‌هایی را تجربه می‌کرد.
راهکارهای موفق کشورها برای حل مسئله تحریم صنایع
در ادامه می‌خواهیم مهم‌ترین روش‌هایی را که این کشورها برای دورزدن تحریم استفاده کرده و موفق شده بودند را به شما معرفی کنیم.
تکیه بر منابع داخلی
یکی از بهترین راهکارها که برای دورزدن تحریم صنعت آهن در کشور ما به کار گرفته شد، تکیه بر منابع داخلی بود. زمانی که ابتدای تحریم‌ها بود و اکثر کشورها تمایل به همکاری با صنایع ایران نداشتند، نگاه‌ها به سمت داخل بازگشته و از منابع موجود در کشور به نحو احسن استفاده شد. این کار به نفی باعث بی‌اثر شدن تحریم‌ها گشته و باعث شد تا تحریم‌ها نتوانند صنعت آهن و تمامی صنایع دیگر را بخوابانند.
تسریع اجرای طرح‌های توسعه صنعت آهن
یکی دیگر از راهکارهایی که از ابتدای تحریم صنعت آهن توسط صنعتگران ایرانی به کار گرفته شد، اجرای سریع طرح‌های توسعه بود. تلاش شد تا هرگونه طرح ناتمامی که باعث توسعه صنعت آهن فولاد ایران می‌شد و باعث می‌شد تا فشار تحریم‌ها تعدیل شوند، دنبال شده و تکمیل شوند. برخی واحدهای تولیدی در کشور وجود داشتند که تا آن زمان به دلیل آزاد بودن مسیر واردات قطعات مورد نیاز صنعت آهن چندان جدی گرفته نمی‌شدند. با این حال با شروع تحریم‌ها این طرح‌های توسعه شدت یافتند.
تولید تجهیزات صنعتی مورد نیاز صنعت آهن در داخل
تحریم صنعت آهن و فولاد ایران در کنار تحریم‌های ارزی صورت‌گرفته بود. چنین شرایطی سبب شد که اگر کشوری قصد همکاری با ما داشته و تجهیزات مورد نیاز ما را واگذار می‌کرد، باز هم مشکلی به نام تأمین ارز پابرجا بود. در اینجا بود که توجه‌ها به سمت تأمین و تجهیز صنایع از طریق ساخت در داخل جلب شد. صنایع آهن و فولاد کشور ما می‌توانند به لطف کارخانه‌های ریخته‌گری یزد و اسفراین یک کارخانه ذوب‌آهن و فولاد را از پایه بسازند. به لطف این وضعیت، ما می‌توانیم تجهیزات مورد نیاز صنایع خود را تولید کنیم.
ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به صنعت آهن و فولاد
ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به صنعت آهن و فولاد راهکار دیگری بود که برای دورزدن تحریم‌ها به کار گرفته شد. به لطف این شرکت‌ها صنایع ما توانستند تمامی تجهیزات های‌تک مورد نیاز صنعت آهن و فولاد را تولید کرده و نیاز صنعت را برآورده کنند.
ایجاد شرکت‌های صوری
ایجاد شرکت‌های صوری یکی دیگر از روش‌هایی است که توسط شرکت‌های تحریم شده و شرکت‌های طرف قرارداد با این شرکت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. چنین روشی چه در ایران و چه در کشورهایی همچون روسیه و کره شمالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش با ایجاد شرکت‌های صوری که هیچ مراودات تجاری با کشور آمریکا و متحدانش نخواهند داشت، می‌توان به راحتی تحریم‌ها را دور زد.
تأمین مواد و تجهیزات از طریق افراد و کشورهای واسطه
روش دیگری که برای دورزدن تحریم‌های صنعت آهن و فولاد به کار گرفته شد، تأمین تجهیزات از طریق شرکت‌ها و کشورهای واسطه بود. در این روش یک فرد واسطه برای ما خریدها را انجام می‌داد و از طریق کانال‌های دیگر به کشور ما ارسال می‌شد. باوجوداینکه چنین کاری می‌توانست هزینه‌بر باشد، اما راهکاری مناسب برای دورزدن تحریم‌ها به شمار می‌روند.
دپوی محصولات صنعت آهن در انبارهای کشورهای همسایه
روش دیگری که برای دورزدن تحریم‌های صنعت آهن و سایر صنایع به کار گرفته می‌شود، انتقال محصولات به انبارهای کشورهای همسایه است. در این روش محصولات تولید شده در انبار کشورهاییی همچون امارات و پیش‌تر روسیه دپو می‌شدند و از آنجا به کشورهای دیگر صادر می‌شدند. بدین‌طریق نگرانی‌های شرکت‌های خریدار از بابت خرید مستقیم از ایران برطرف می‌شد.
پنهان‌سازی ارتباطات مالی و استفاده از روش‌های غیرمستقیم انتقال ارز
از دیگر روش‌های کارآمد برای تحریم‌های مالی که در صنعت آهن و سایر صنایع ایران مورد استفاده قرار گرفت، پنهان‌سازی ارتباطات مالی با استفاده از روش‌های غیرمستقیم انتقال ارز بود. ازآنجایی‌که بانک‌های داخلی تحریم شده و امکان فعالیت مستقیم با بانک‌های بین‌المللی نیز وجود ندارد، امکان انجام مراودات مالی با خریداران و فروشندگان وجود نداشت. به‌این‌ترتیب روش‌هایی استفاده شدند تا این مراودات مالی پنهان شده و یا اینکه پرداخت‌ها به صورت نقدی انجام می‌شدند.
مکاتبات تجاری با اطلاعات شخصی
مکاتبات تجاری و صنعتی با اطلاعات افراد شخصی از دیگر روش‌هایی است که توسط شرکت‌های تحریم شده ایرانی و روسی جهت مشکل کردن ردیابی این مراودات مورد استفاده قرار می‌گرفتند. به‌این‌ترتیب هرگونه ایمیل یا آدرسی برای ثبت اطلاعات، مورد نیاز بودند، مربوط به اشخاص غیرمرتبط با صنعت آهن و فولاد بودند.
مبادله تجاری با رمزارزهای قابل‌تبدیل
یکی از روش‌هایی که در چند سال اخیر دورزدن تحریم‌ها سال اخیر مورد استفاده قرار گرفت، انجام‌دادن مراودات مالی به کمک رمزارزها بودند. این روش که توسط تاجران ایرانی کره‌ای و روسی مورد استفاده قرار می‌گرفت، قابل‌ردیابی نبود و می‌توانستند معاملات را در هر حجمی که مورد نیاز بود، انجام دهند.
واردات کالا بدون علامت تجاری شرکت تولیدکننده
یکی دیگر از روش‌هایی که برای واردات کالاهای حساس و تحریمی به کشور از سایر کشورها انجام می‌شد، واردات محصول بدون نشان تجاری بود. بدین ترتیب شما می‌توانستید محصول خود را بدون اینکه نام و نشانی از شرکت تولیدکننده باشد و یا اینکه امکان پیگیری آن وجود داشته باشد، خریداری کرده به کشور منتقل کنید. البته کمتر شرکت‌هایی حاضر به انجام چنین کاری بودند و اگر هم این کار انجام می‌شد آن محصول را با قیمت بیشتری به فروش می‌رساندند.
ایجاد حساب‌های بانکی در کشورهای دیگر
از دیگر روش‌هایی که برای دورزدن تحریم صنعت آهن و فولاد مورد استفاده قرار گرفته است، افتتاح حساب بین‌المللی در کشورهایی است که به شما اجازه چنین کاری را می‌دهند. صنعتگران روسی پس از تحریم‌هایی که پس از جنگ اوکراین بر آنها تحمیل شد، به کشورهای آسیای میانه همچون قزاقستان و ازبکستان می‌روند و در آنجا حساب بین‌المللی برای خود باز می‌کنند. از این طریق می‌توانند مراودات خود را با کشورهای مختلف انجام داده و از آنجا پول‌ها را به روسیه ارسال کنند. چنین روشی را ایرانی‌ها هم دنبال می‌کنند. بدین صورت که برای افتتاح حساب بین‌المللی به کشورهایی همچون آذربایجان و یا ترکیه رفته و در آنجا یک حساب بین‌المللی برای خود ایجاد می‌کنند.
فروش محصولات آهن و فولاد با قیمت رقابتی
یکی دیگر از روش‌هایی که کشورهای تحریم شده همچون ایران و روسیه برای فروش محصولات صنعت آهن و فولاد خود به کار می‌برند، فروش با قیمت رقابتی است. به این صورت که آنها محصولات تولید شده خود را زیر قیمت اصلی بازار جهانی فروش می‌گذارند. ارزان‌بودن یک محصول نیز معمولاً هر کسی را وسوسه کرده و کشورهای فراوانی وجود دارند که به دنبال چنین تخفیف‌هایی چه در صنعت آهن و فولاد و چه در صنایع نفت و گاز هستند. البته چنین وضعیتی به‌طورقطع به ضرر کشورهایی همچون ایران و روسیه است. با این وجود، در شرایط فعلی شاید راهکار بهتری نسبت به این روش‌ها وجود نداشته باشد.
معامله با ارزهای کشورهای خریدار
یکی دیگر از روش‌هایی که برای دورزدن تحریم‌ها در صنایع آهن و فولاد و نفت و گاز مورد استفاده قرار گرفته است، انجام مبادلات مالی با ارزهای کشورهای خریدار است. زمانی که یک کشوری محصول تحریمی را با ارزی مانند دلار و یورو خریداری کند مشمول نقض تحریم‌های مالی مربوط به دلار و یورو خواهد شد. حتی در آینده از انجام مبادلات تجاری با کشورهای آمریکایی و اروپایی منع خواهد شد. برای حل این مشکل می‌توان مبادلات تجاری را با ارزهای کشورهای خریدار انجام داد. ابتکار این کار ابتدا توسط کشور ایران انجام گرفت و بعدها همچون چین و روسیه و اخیراً عراق این مدل از مبادله مالی را با ایران انجام دادند.
مبادله کالا به کالا
روش دیگری که برای دورزدن تحریم‌های صنعت آهن و فولاد وجود دارد، انجام مبادلات اصطلاحاً کالا به کالا است. در این روش از مبادلات تجاری، کشور خریدار محصولات آهن و فولاد ما به جای اینکه ارسال پول مربوط به محصولات خریداری شده، این پول را به شرکتی که تجار ایرانی از آنها خرید کرده‌اند، واریز می‌کند. بدین ترتیب بدون اینکه مبادله ارزی بین ایران و کشور طرف قرارداد انجام‌گرفته باشد، محصولات به صورت دوطرفه مبادله می‌شوند.
سخن پایانی
در این مقاله از گروه آهن مجد، شما را با اثراتی که تحریم‌ها بر صنعت آهن و فولاد ایران گذاشته و راه‌هایی که صنعتگران ما برای دورزدن این تحریم‌ها به کار بردند، آشنا کردیم. چنین تحریم‌هایی درذات‌خود باعث ضرر و زیان مردم ایران شده‌اند. با این حال نتوانستند تا صنایع ایران را به‌زانو درآورده و آنها را از پای دربیاورند. امیدواریم که هر چه زودتر این تحریم‌ها برداشته شده و صنایع آهن و فولاد ایران به آن جایگاه که شایستگی آن را دارند، برسند.